In zekere zin bestaat de taak van de historicus eruit de vergankelijkheid te beschrijven van al wat door de mens in het verleden gecreëerd is. Immers, strikt genomen omvat het werkterrein van een historicus slechts die onderwerpen die zich reeds aan de eindigheid hebben onderworpen. Of het nu het Romeinse Rijk betreft, waarvan het oostelijke deel zich dankzij een metamorfose nog tot 1453 n.C. heeft weten staande te houden, of het Duizendjarige Rijk van Adolf Hitler dat het nauwelijks twaalf jaar heeft volgehouden, alles heeft zijn meerdere moeten erkennen in de eindigheid. Wanneer hier betoogt zou worden dat ook onze beschaving ooit ten onder zal gaan, zou het een kort betoog zijn. Niets is minder waar.
Historici hebben in minder strikte zin echter ook een andere taak, namelijk via het verleden het heden en toekomst te duiden. Dit klinkt verheven, alsof een historicus de toekomst kan voorspellen. Dat is geenszins het geval, maar een historicus is wel in staat om structuren en mechanismen aan te wijzen die terugkerende patronen in de geschiedenis blootleggen.
Wat dat betreft leven we in interessante tijden. De Europese, of wellicht de hele Westerse beschaving wordt in de ogen van velen van binnenuit als van buitenaf bedreigd: als het niet de Europese Unie is die het verderfelijke kapitalistische systeem middels een absurdistische bureaucratie koste wat het kost in stand wil houden, dan is het wel de opkomst van China of de tsunami aan vluchtelingen die ons kapotmaken.
In reactie hierop schreeuwt de massa moord en brand, waarbij een deel antikapitalistische wetgeving bepleit en een deel roept om een leider, die de deur tot “Fort Europa” met harde hand in het slot zal gooien. Onderling verwijten deze twee stromingen elkaar in de vulgairste termen respectievelijk neocommunistisch of neofascistisch te zijn. De sociale media worden hierbij steeds vaker een open riool genoemd, waar bagger naar hartenlust gestort kan worden.
De huidige stand van zaken roept gevoelens van onzekerheid over de toekomst op. Gevoelens die wellicht overdreven genoemd kunnen worden. Zoals de onvolprezen historicus Huizinga in het voorwoord van zijn Magnum Opus Herfsttij der Middeleeuwen opmerkt, kan het voorkomen dat wanneer ‘de opmerkzaamheid steeds gericht (is) op neergaan, uitleven en verwelken’, er een ‘schaduw des doods over het werk (kan)…vallen’. Zo kan het in tijden wanneer het volkskarakter de neiging heeft zich te richten op het pessimistische ook in het echte leven zijn.
Toch mag niet vergeten worden dat wat door mensen gemaakt is, ook door mensen kan worden afgebroken. Hoe stevig instituties middels wetten, verdragen en machtsmiddelen ook verankerd lijken, er kan altijd iets nieuws voor in de plaats komen. Zo verging het bijvoorbeeld de Pax Romana en het communistische systeem, en zo kan het ook de Europese Unie vergaan.
Het is ontegenzeggelijk waar dat de positie van Europa in het mondiale krachtenveld aan het veranderen is. De 21e eeuw is al de “Aziatische Eeuw” genoemd en daar is veel voor te zeggen. Het kapitalistische systeem blijkt niet het antwoord op alle vragen te zijn, zoals door veel neoliberalen werd gedacht na de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Het Chinese model, een soort mix tussen kapitalisme en totalitarisme, lijkt steeds meer de overhand te krijgen en een voorbeeld te zijn voor regionale grootmachten als bijvoorbeeld Turkije. De verschuivende machtsbalans versterkt daarbij de toch al bestaande onrust in het Midden-Oosten en Afrika, waarbij Europa de meest gewilde eindbestemming van vluchtelingen blijft.
Echter, hierop reageren vanuit de positie van iemand die alles te verliezen heeft, is zeer gevaarlijk. Het veroorzaakt paniek en opent daarmee de deur voor allerlei economische experimenten waarvan nooit is bewezen dat zij de wereld wel beter zullen maken, of voor types die een grote angst voor alles wat hen onbekend is aan de dag leggen. Types die ons misschien gewild of ongewild in conflicten zullen storten waarvan de uitkomst ongewis zal zijn.
Beter is het om pragmatisch te blijven. Europa is nog steeds een macht van belang, mits er enige vorm van eenheid blijft bestaan. Wellicht is de Europese Unie in zijn huidige vorm niet langer houdbaar en moet zij niet langer invloed willen uitoefenen op alle beleidsterreinen van haar lidstaten. Misschien moet zij terug naar de kern, namelijk conflicten binnen Europa voorkomen en bijdragen aan vrede en veiligheid in de wereld.
Er waren twee wereldoorlogen voor nodig om de mens te laten beseffen dat een geciviliseerde wereld niet als vanzelf ontstaat, maar telkens weer bevochten dient te worden. Heden ten dage lijkt men dit weer uit het oog te verliezen, maar het is aan ons: gaan we wederom voor een tot mislukken gedoemd avontuur met een sterke man, of gaan we voor een metamorfose, zoals het Oost-Romeinse rijk voor ons. Want dat onze beschaving ooit ten onder zal gaan is zeker, maar dat hoeft in de nabije toekomst zeker nog niet het geval te zijn.